Karlar geta komið í veg fyrir nauðgun

Nauðgun er einn viðbjóðslegasti glæpur sem hægt er að fremja. En engu að síður er margt sem bendir til þess að samfélagið meti nauðgun ekki alltaf sem mjög alvarlegan glæp. Frásagnir af nauðgunum eftir Verslunarmannahelgina fá iðulega minna pláss í fjölmiðlum heldur en umfjöllun af veðri. Að baki hverri frétt um nauðgun liggur eftir niðurbrotin manneskja, oft til lífstíðar. Með hverri nauðgun sem við fréttum af hefur dóttir einhvers, móðir, eiginkona eða kærasta verið eyðilögð.
Dómstólar og löggjafinn standa sig ekki
En hvernig er næmi opinberra aðila gagnvart nauðgunum? Dómstólar mæta ekki alvarleika brotsins í dómum. Dómstólar taka einnig vægar á nauðgunum sem eru framdar af einhverjum sem fórnarlambið þekkti. Í svokölluðum ,,tilefnislausum” nauðganum eru dæmdir þyngri dómar. Þetta eru hættuleg skilaboð sem erfitt er að skilja enda er aldrei tilefni til nauðgunar til staðar. Reynsla konu sem verður fyrir nauðgun af hálfu kunningja er ekkert bærilegri en þeirrar sem verður fyrir nauðgun af hálfu ókunnungs.

Löggjafinn er ekki heldur í samræmi við þann veruleika sem þolendur nauðgana búa við. Löggjafinn gerir ráð fyrir ofbeldi eða hótun um ofbeldi til að hægt sé að beita hinu eiginlega nauðgunarákvæði í 194. gr. almennra hegningarlaga og er refsingin frá 1-16 ár. Sé ekki ofbeldi til staðar er 195. gr. beitt með refsingu upp að 6 árum og sú nauðgun er aðeins skilgreind sem ,,ólögmæt nauðung” af hálfu löggjafarvaldsins.

Munurinn á refsihæð lagaákvæðanna eru heil 10 ár og sýnir það að löggjafinn lítur á nauðgun ,,án ofbeldis” ekki nærri eins alvarlegum augum og ef um nauðgun skv. 194. gr. er að ræða. Skilyrði um ofbeldi eða hótun um ofbeldi rímar hins vegar oft ekki við þann veruleika sem konur lenda í þegar þær verða fyrir nauðgun.

Er það í samræmi við upplifun fórnarlambsins að ofbeldið sé það versta við nauðgun? Skyldi þeim konum sem verða fyrir nauðgun skv. 195. gr. líða öðruvísi en þeim konum sem eru þolendur nauðgunar skv. 194. gr.? Sú áhersla sem lögð er á ofbeldi dregur úr öðrum þáttum, eins og að nauðgun er fyrst og fremst árás á kynfrelsi, athafnafrelsi og virðingu. Lögin bera því þess merki að þau eru samin út frá sjónarhóli gerandans en ekki þolandans.
Karlmenn segja NEI við nauðgunum
Það er grundvallaratriði að átta sig á að það eru karlar sem nauðga. Þess vegna er mikilvægt að karlar taki þátt í umræðunni um nauðganir og velti fyrir sér leiðum til að koma í veg fyrir nauðganir. Karlahópur Femínistafélags Íslands stendur nú fyrir átakinu Karlmenn segja NEI við nauðgunum og er takmarkið að fá karla til að velta fyrir sér hvað þeir geti gert til að koma í veg fyrir nauðganir. Þar sem það eru karlar sem nauðga þá eru það karlar sem geta komið í veg fyrir nauðganir.

Hvað hefur breyst?

Hér eftir má lesa ræðu mína sem var flutt í utandagskrárumræðu um álit kærunefndar jafnréttismála og viðbrögð dómsmálaráðherra við því.
Herra forseti
Viðbrögð hæstvirts dómsmálaráðherra vegna hafa verið með ólíkindum. Málsvörn hæstvirts dómsmálaráðherra er að hann er ósammála jafnréttislögunum og því skiptir brot á þeim ekki máli. Svona talar hæstvirtur dómsmálaráðherra um landslögin. Það er nú öll virðingin fyrir lögum landsins!
Viðbrögð hæstvirts dómsmálaráðherra er skólabókardæmi um valdhroka. Og skólabókardæmi um mann sem hefur verið of lengi við völd. Ég trúi því ekki að þjóðin og kjósendur Sjálfstæðisflokks muni líða að sjálfur dómsmálaráðherrann brjóti lögin, einfaldlega vegna þess að hann er ósammála þeim.
Hæstvirtur dómsmálaráðherra hefur kallað jafnréttislögin barn síns tíma og tímaskekkju og telur lagasetninguna gallaða.
En hvað hefur hins vegar breyst síðan í umræðunni við setningu þessara sömu laga fyrir aðeins fjórum árum þegar hæstvirtur menntamálaráðherra, Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir, sagði, með leyfi forseta: ,,...Er þetta frumvarp mjög mikil framför fyrir jafnréttismálin og fjölskyldur í landinu."

Eða þegar háttvirtur þingmaður Sjálfstæðisflokksins, Arnbjörg Sveinsdóttir, sagði, með leyfi forseta: "Ég tel hins vegar að þetta frumvarp sé mjög vel unnið."

Eða þegar enn einn þingmaður Sjálfstæðisflokksins, Drífa Hjartardóttir sagði, með leyfi forseta: "Ég held að það skipti mjög miklu máli að við höfum þetta frumvarp til laga að leiðarljósi."
Eða þegar Ásta Möller sagði, með leyfi forseta: "...enda ber frumvarp þess merki að vandað hefur verið til verksins."
Ég beini þeirri spurningu til þingmanna Sjálfstæðisflokksins, sem allir studdu lögin á sínum tíma, hvað hefur breyst? Afstaða hæstvirts dómsmálaráðherra og formanns Sjálfstæðisflokksins liggur fyrir en hver er afstaða varaformanns Sjálfstæðisflokksins?
Það segir sig sjálft að hæstvirtur dómsmálaráðherra getur ekki búið við stórgölluð lög og á ekki að gera það. Því hlýtur frumvarp að vera væntanlegt frá hæstvirtum dómsmálaráðherra. Hin réttu jafnréttislög.
Ég vil því að lokum beina þeirri spurningu til hæstvirts dómsmálaráðherra hvenær má vænta slíks frumvarp frá honum og hvaða breytingar ætlar hann að gera á jafnréttislögunum. Hvernig munu jafnréttislög Björns Bjarnasonar líta út?

Brostin réttlæting á ríkisvaldinu

Ein helsta réttlætingin jafnaðarmanna á ríkisvaldinu fyrir utan að tryggja öryggi þegnana er að gæta hagsmuna þeirra sem minna mega sín. Nokkrir hópar í okkar ríka samfélagi verða ætíð út undan hjá núverandi ríkisstjórnarflokkum. Þessir hópar eiga þó það sameiginlegt að aðstoð við þá er ein helsta réttlæting á tilvist ríkisvaldsins. Það er ekki hægt að réttlæta önnur ríkisútgjöld á meðan málefni þessara hópa eru í ólestri.
Geðsjúkir einstaklingar eru út undan
Fyrsti hópurinn eru geðsjúkir einstaklingar. Það er hreint út sagt ótrúlegt að málefni geðsjúkra einstaklinga í samfélagi okkar séu í ólestri ár eftir ár og hjá 9. ríkustu þjóð í heimi sem við Íslendingar eru. Meira að segja geðsjúk börn verða fyrir barðinu á fjárskorti og áhugaleysi stjórnvalda á málefnum þeirra.

Úrræði og athvarf alvarlegra veikra einstaklinga eru annaðhvort ekki til staðar eða ekki fullnægjandi. Það á að vera forgangsatriði hverrar ríkisstjórnar að gera stöðu þessara einstaklinga eins góða og hægt er.
Gerum betur við aldraða
Annar hópurinn sem iðulega verður út undan eru aldraðir. Eldri borgara þessa lands hafa byggt upp þetta ríka samfélag. Þess vegna ber okkur að gera vel við þá og koma á móts við þeirra óskir, t.d. hvað varðar sveigjanleg starfslok og möguleika á hjúkrunarrýmum.

Undirritaður hefur lagt fram þingsályktun um að skoða þunglyndi eldri borgara sérstaklega. Þunglyndi meðal eldri borgara er að einhverju leyti falið og ógreint hér á landi en engin stofnun innan heilbrigðisgeirans fæst á skipulagðan hátt við þunglyndi eldri borgara. Þunglyndi meðal eldri borgara getur í sumum tilfellum verið frábrugðið þunglyndi annarra aldurshópa þar sem missi maka eftir langt hjónaband, einmannaleiki og lífsleiði geta verið veigameiri orsök en hjá öðrum hópum sem og fjárhagsáhyggjur og kvíði vegna framtíðarinnar. Þessi hópur á svo sannarlega skilið að fá meiri athygli og forgang hjá stjórnmálamönnum.
Málefni fanga eru málefni samfélagsins
Þriðji hópurinn sem er afskiptur eru fangar. Málefni fanga og fangelsa eru ekki hátt skrifuð hjá ríkisvaldinu og er næsta tryggt að þeir sem þaðan kom út eru verri menn en þegar þeir fóru inn. Engin meðferðarúrræði má finna í fangelsum og þar eru reglur sem niðurlægja fanga og brjóta þá niður. Dæmdir kynferðisafbrotamenn fá enga skipulagða meðferð við sínum sjúkdómi og mæta þeir því aftur í hverfin jafnsjúkir og þeir voru þegar þeir fóru inn.

Það er ekki borgurunum í hag að fá skemmda og veika menn aftur á göturnar. Það myndi spara samfélaginu mikla fjármuni ef ríkisvaldið kæmi á fót fullnægjandi meðferðarúrræðum fyrir fanga.

Undirritaður hefur lagt fram þingsályktun um að aðskilja beri unga fanga þeim eldri m.a. til þess að betrun og endurhæfing takist betur. Samneyti eldri og forhertari fanga við unga og óreyndari fanga gerir þeim yngri ekkert gott og getur beinlínis stuðlað að frekar afbrotum hjá ungum föngum þegar þeir losna úr fangelsi.
Örorka á ekki að þýða fátækt
Fjórði hópurinn eru öryrkjar. Hlutskipti öryrkja eru ekki öfundsverð. Um er að ræða einstaklinga sem vegna sjúkdóms eða slysa hafa ekki fulla starfsorku. Þetta er hópur sem samfélaginu ber að rétt fram hjálparhönd en örorka á ekki að þýða fátækt. Gæta þarf sérstaklega að ungum öryrkjum sem hafa ekki haft tækifæri á vinnumarkaði til að byggja upp sparnað og lífeyri.

Setjum börnin í forgrunn
Fimmti hópurinn sem má nefna eru börn sem ættu að krefjast fullrar athygli hvers stjórnmálamanns. Fátækt foreldra bitnar ekki síst á börnunum. Það þarf að skilgreina ákveðnar tómstundir og íþróttir sem hluta af grunnskólastiginu þar sem undanfarin misseri hefur vaxandi hópur barna ekki efni á eðlilegri þátttöku í slíkum athöfnum. Þátttaka barna í íþróttum vegna kostnaðar er mikið áhyggjuefni á mörgum heimilum.

Staða langveikra barna og veikindaréttur foreldra þeirra hefur verið talsvert lakari hér á landi heldur en á hinum Norðurlöndunum. Þetta er einn af þeim hópum sem okkur ber að gera vel við og það er til skammar að það sé ekki gert.
Er þetta allt hægt?
En er þetta aðeins orðræða stjórnarandstöðuþingmanns sem vill gera allt fyrir alla? Nei, alls ekki. Það er ljóst að ríkisvaldið hefur svigrúm til að stórbæta stöðu viðkomandi hópa. Til marks um hið mikla svigrúm sem ríkisstjórnarflokkarnir hafa búið við lengi má nefna eina sláandi staðreynd.

Á föstu verðlagi eru útgjöld ríkisins árið 2004 100 milljörðum króna hærri en þau voru árið árið 1997. Þetta þýðir að ríkið hefur haft 100 milljarða króna meira á milli handanna á hverju ári en það hafði árið 1997!

Í áætlun fjármálaráðuneytisins um ríkisbúskapinn til ársins 2007 er síðan gert ráð fyrir að heildartekjur ríkisins verði tæpum 100 milljörðum króna hærri en þær voru 2000. Þessar tölur staðfesta að ríkisstjórnin hefur nægilegt svigrúm til að gera ýmislegt.

Eins og allir vita snúast stjórnmál um forgangsröðun. Við í Samfylkingunni viljum aðra forgangsröðun hjá ríkisvaldinu og við viljum og munum mæta þörfum þessara fimm ofangreindra hópa. Það krefst ekki mikillar fjárútláta en það krefst athygli stjórnmálamanna. Slíka athygli er ekki að finna hjá ríkisstjórnarflokkunum.

Lífsýnataka úr starfsfólki

Ég var málshefjandi á utandagsskrárumræðu um lífsýnatöku úr starfsfólki og var Árni Magnússon, félagsmálaráðherra til andsvara. Tekist var á um grundvallaratriði en hér eftir má finna hluta af ræðu minni um þetta brýna mál.
Tilefni þessarar umræðu um lífsýnatöku úr starfsfólki er umsóknareyðublöð og ráðningarsamningar sem eru að ryðja sér til rúms hér á landi. Þar er krafist heimildar frá launþegum um að atvinnurekendur megi framkvæma læknisskoðun og sýnatöku á launþegum hvenær sem er á vinnutíma.Yfirlæknir Vinnueftirlitsins hefur lýst yfir miklum áhyggjum yfir þessari þróun og telur hann slíkt vald hjá atvinnurekendum ekki vera siðferðislega verjandi og hvetur hann til umræðu um málið.
Bent hefur verið á umsóknareyðublöð sem starfsmenn álversins í Straumsvík verða að undirrita. En þar stendur, með leyfi forseta,: "Allir starfsmenn sem ráðnir eru þurfa að gangast undir læknisskoðun þar sem m.a. er prófað fyrir ólöglegum efnum auk þess sem fyrirtækið áskilur sér rétt til að kalla starfsmenn í rannsókn hvenær sem er á vinnutíma." Tilvitnun lýkur.
Aðaltrúnaðarmaður starfsmanna álversins hefur sagt að þessi heimild fyrirtækisins til að taka lífsýni úr starfsmönnum hvenær sem er, sé í algerri andstöðu við starfsmennina og vilja þeir fá þetta út. Upplýsingafulltrúi álversins hefur hins vegar sagt að um sé fyrst og fremst vinnuöryggismál að ræða og markmiðið sé að tryggja vímulausan vinnustað. Einnig telur hann að álverið sé í fullum rétti til að setja slíka skilmála þar sem allir aðilar hafa verið upplýstir.
Fólk spyrji sig sjálft hvort það myndi vilja svona heimild til atvinnurekanda
Það er rétt að taka fram að slíkt réttindaafsal einskorðast ekki einungis við Álverið í Straumsvík og er þetta því víðtækara mál en svo og t.d. hafa sumar fataverslanir tekið upp slík ákvæði. En með sömu rökum og álverið beitir má koma á svona áskilnaði á öllum vinnustöðum sem eiga að vera vímulausir. Hvernig þætti þingmönnum það að eiga von á lífsýnatöku að hálfu hæstvirts forseta hvenær sem er? Verður næsta skref að starfsfólk hjá Hagkaupum eða Eimskip verði beðið um lífssýni?
Hér er hins vegar um að ræða flókið mál þar sem samþykki launþega er til staðar. Það er ljóst að fullt jafnræði er ekki á milli aðila þegar kemur að slíkum samningsákvæðum og það er ákveðinn nauðungarbragur á umræddu samþykki vegna þeirrar staðreyndar að slíkt samþykki er forsenda fyrir vinnu. Sá sem neitar að samþykkja lífssýnatökuna fær ekki vinnu.
Í lögum um persónuvernd og meðferð persónuupplýsinga kemur m.a. fram að samþykki sé sérstök, ótvíræð yfirlýsing sem einstaklingur gefur af fúsum og frjálsum vilja. Þegar forsenda fyrir atvinnu er yfirlýsing af slíku tagi sem hér um ræðir verður að teljast að ekki sé mikið eftir af hinum fúsa og frjálsa vilja. Við höfum nú þegar úrræði í samningalögum sem taka á samningum sem taldir eru ósanngjarnir þegar litið er til efnis samnings, stöðu samningsaðila eða atvika við samningsgerðina.
Hvert viljum við stefna?
En þótt áskilnaður um lífsýnatöku eða fyrirvaralausa blóðprufu fyrir starfi sé þó líklega löglegur miðað við núverandi lög verður að telja slíkt fyrirkomulag vera siðferðislega óverjandi. Í raun er þetta mál spurning um hvert við viljum stefna. Þetta er spurning um hugmyndafræði og pólitík. Það er einfaldlega ekki fyrirtækja að biðja um slíkt afsal á persónuréttindum sinna launþega og hæpið er að markmið um vímulausan vinnustað, eins göfugt og það er, réttlæti svona heimild til atvinnurekanda.
Í framlögðu stjórnarfrumvarpi um vátryggingarsamninga eru settar takmarkanir á rétti tryggingarfélaga á upplýsingum um erfðaeiginleika manns þrátt fyrir samþykki viðkomandi og í raun verður bannað að biðja um slíkt samkvæmt frumvarpinu. Í Danmörku eru beinlínis gerðar lagalegar takmarkanir á rétti vinnuveitenda til að óska eftir sjúkraskrá launþega þrátt fyrir að viðkomandi launþegi samþykki slíkt. Það er því hægt að setja lagalegar takmarkanir fyrir áskilnaði hjá atvinnurekendum um lífsýnatöku þrátt fyrir að formlegt samþykki sé fengið hjá launþeganum.
Er spurning um pólitík
Með skilyrðislausum rétti atvinnurekanda á lífsýnatöku úr starfsfólki er því gengið allt of langt. Slíkur réttur hjá atvinnurekendum brýtur gróflega á persónurétti þegna þessa lands og býður hættunni heim á misnotkun. Hvaða valkosti eiga launþegar ef þetta fyrirkomulag verður að almennri reglu í okkar þjóðfélagi? Hvert erum við að fara ef skilyrði fyrir atvinnu verða háð afsali á mikilvægum persónuréttindum? Það gengur ekki að menn skýli sér á bak við samþykki, sem er gefið án nokkurra raunverulegra valkosta.
Þessi umræða er í raun og veru spurning um pólitíska afstöðu en ekki um lögfræði. Þetta er því ekki endilega spurning um gildandi rétt heldur um hvert við viljum stefna. Það er því hægt að taka undir hvatningarorð yfirlæknis Vinnueftirlitsins að umræða um slíkt fyrirkomulag ráðningarsamninga þurfi að fara fram á meðal verkalýðshreyfinga, atvinnurekenda og stjórnmálamanna áður en slíkt eftirlit verði almennt viðurkennt hér á landi. Samfylkingin vill opna umræða um slík grundavallarmál. Við getum ekki lætt svona afsali á persónuréttindum inn í okkar samfélag án umræðu.
Hefðbundin réttlæting á eftirliti og skerðingu á persónurétti
Þótt menn setti slík ákvæði í ráðningarsamninga og á umsóknareyðublöð af góðum vilja þá verðum við að hafa í huga að menn iðulega réttlæta hvers konar eftirlit og skerðingu á persónurétti með fögrum markmiðum. Hér er einfaldlega hins vegar gengið of langt og hægt er að bregðast við með öðrum og vægari leiðum. Fólk er með réttu viðkvæmt fyrir slíkum sýnatökum og möguleika á upplýsingabanka eins og umræðan um gagnagrunninn sýndi á sínum tíma. Nú er víða rætt að allt sé leyfilegt í nafni framleiðniaukningar og baráttu gegn hryðjuverkum. En það þarf að gæta að því að mannréttindi og frjáls réttur einstaklings séu ekki virtur að vettugi.
Löggjafinn verður að geta tekið afstöðu til slíkra mála sem snerta þessi grundvallarréttindi þegnanna. Það er sömuleiðis mikilvægt að sporna gegn þessari þróun í tæka tíð og á meðan hún er viðráðanleg. Ég spyr því þingheim hvort þetta sé sú leið sem við viljum fara? Það er því afar fróðlegt að heyra afstöðu hæstvirts félagsmálaráðherra til þessarar þróunar og hvort hann telji þörf á að setja takmarkanir á rétti atvinnurekanda á lífsýnatöku úr starfsfólki á vinnumarkaði.